وقتي پاها بي قراري مي کنند

مقدمه:
 

يا تا به حال واژه « سندرم» را شنيده ايد؟ در علم پزشکي سندرم مجموعه اي از نشانه هاست که از علت واحدي ناشي شده اند يا طوري با هم و به صورت مشترک پديد آمده اند که ماهيت کلينيکي مشخصي را تشکيل مي دهند. اين واژه در زبان فارسي با عنوان « نشانگان» ترجمه شده است. سندرم شوگرن، کوشينگ، آسپرگر و داون چند نمونه از سندرم ها هستند. آيا شما هم از اين دسته آدم هايي هستيد که نمي توانند حتي چند دقيقه آرام و بي حرکت روي صندلي بنشينند و مدام پاهايشان را تکان مي دهند يا با دست هايشان روي ميز ضرب مي گيرند؟ آيا وقتي که مي نشينيد يا دراز مي کشيد، در پاها يا هر قسمت ديگري از اندام هاي تان يک جور حس ناراحت کننده بي قراري داريد که فقط با حرکت دادن آن عضو آرامش پيدا مي کنيد؟ آيا اين حس و اجبار به حرکت دادن پاها، عصرها و شب ها و به طور کلي هنگام استراحت بيشتر از هر وقت ديگر است؟ آيا موقع به خواب رفتن براي آرامش پيدا کردن مجبوريد پاهاي تان را تکان دهيد؟ اگر پاسخ تان به اين سوال ها مثبت است، احتمالاً شما به يک بيماري تا حدودي شناخته شده به نام « سندرم پاهاي بي قرار» مبتلا هستيد که به اختصار آن را «RLS» مي نامند. ممکن است خودتان يا يکي از اطرافيان تان به اين سندرم مبتلا باشد؛ ولي چون چيزي درباره اش نمي داند، بيهوده در رنج است و نمي تواند پاهاي بي قرارش را رام کند. ما در اينجا راجع به اين عارضه صحبت مي کنيم.

سندرم پاهاي بي قرار چيست؟
 

اين بيماري يک اختلال عصبي حرکتي شايع است که در رديف « اختلالات خواب» طبقه بندي مي شود؛ زيرا باعث اختلال در خواب شبانه مي شود. « انجمن بي خوابي آمريکا» برآورد کرده که حدود 12 ميليون زن و مرد آمريکايي دچار اين سندرم هستند. اگر شما به اين بيماري دچار باشيد، وقتي نشسته يا دراز کشيده ايد، شديداً و مدام در پاهاي تان احساس ناراحتي مي کنيد و مي خواهيد بلند شويد و راه برويد. با اين کار به طور موقت اين احساس از بين خواهد رفت. اين سندرم مي تواند در هر سني بروز کند و با افزايش سن بدتر مي شود. ( هر چند برخي از بيماران قبل از 18 سالگي با چنين شکايت هايي به پزشک مراجعه مي کنند). با وجودي که پاهاي بي قرار و آزاردهنده به آسيب هاي جدي ديگري منجر نمي شوند و به شکل يک بيماري مزمن فرد را آزار مي دهند، ولي گاهي اوقات هم ممکن است فرد بسيار ناتوان شود.

علائم:
 

اغلب بيماران مي گويند که مدام مي خواهند پاهاي شان را حرکت دهند. آنها حس مي کنند پاهاي شان گزگز مي کند، مور مور و ريش ريش مي شود و انگار حشره اي روي پوست آنها راه مي رود. وقتي از آنها مي پرسيد چه چيزي اين حالات ناخوشايند را بدتر مي کند، مي گويند که اگر استراحت کنند، مدت طولاني بنشينند يا دراز بکشند، به مراتب بيشتر آزار مي بينند و اگر پاهاي شان را حرکت دهند، علائم قدري تخفيف مي يابد. اين بيماران عصرها، شب ها يا وقتي مي خواهند بخوابند، بيشتر احساس ناراحتي مي کنند. مبتلايان به سندرم پاهاي بي قرار از درد، داغ شدن و خارش در عضلات پاهاي شان شکايت دارند. نشانه هاي فوق گاهي در بازوها هم بروز مي کند.

چرا RLS اينقدر ناخوشايند است؟
 

مهم ترين مشکلي که RLS براي بيمار ايجاد مي کند، اين است که آنها به راحتي خواب شان نمي برد و مکرر طي شب از خواب مي پرند و چون بي خوابي کشيده اند و نتوانسته اند به قدر کافي استراحت کنند، روز بعد خواب آلوده و خسته هستند و همين در عملکرد شغلي و زندگي خصوصي شان مشکل ايجاد مي کند. به علاوه، نشستن در سالن سينما، شرکت در جلسات کاري طولاني و کنفرانس ها و مسافرت هاي طولاني براي آنها عذاب آور است؛ چون مجبورند ساعت ها روي يک صندلي بنشينند و امکان اينکه از جا برخيزند و قدري راه بروند، وجود ندارد. مسافرت هاي هوايي اين بيماران را بسيار عذاب مي دهد. اغلب اوقات بيمار نمي تواند به درستي احساسات ناخوشايندش را بيان کند يا آنها را درست و به روشني توضيح دهد؛ ولي همه آنها يک درد مشترک دارند و مي خواهند مدام پاهاي شان را حرکت دهند. در اين بيماران علائم شدت و ضعف دارد؛ يعني گاهي علائم آنها شديدتر است و گاه کمتر آزارشان مي دهد. همچنين ممکن است نشانه هاي بيماري مدتي دست از سرشان بر دارد و اصلاً ظاهر نشود.

حرکات دوره اي اندام ها طي خواب (PLMS)
 

يکي ديگر از نشانه هاي ابتلا به RLS، حرکات دوره اي اندام ها طي خواب است (PLMS). اگر شما به اين سندرم مبتلا باشيد، در حين خواب و بي آنکه خود بدانيد پاهاي تان را مرتب جمع و باز مي کنيد. اين حرکات کاملاً غير ارادي است. اگر شدت بيماري زياد باشد، ممکن است در بيداري هم حرکاتي چون لگد زدن داشته باشيد. وقتي شما در خواب و به طور ناخواسته لگد مي زنيد، کسي که کنارتان خوابيده است، فردا شکايت دارد که از بس ديشب لگد زده ايد، او هم نتوانسته درست بخوابد. گاهي اوقات فرد به نشانگان پاهاي بي قرار هم مبتلا نيست؛ ولي PLMS دارد. اين حالت معمولاً در افراد مسن تر بروز مي کند و هميشه هم خواب را بر هم نمي زند.

زمان مراجعه به پزشک:
 

برخي از بيماران هرگز براي درمان مراجعه نمي کنند؛ چون نمي توانند مشکلات شان را به روشني شرح دهند و مي ترسند پزشک به شکايت شان توجهي نکند. در واقع بعضي از پزشکان در ابتدا به بيمار مي گويند چون خيلي عصبي است و استرس زيادي در زندگي اش دارد و به همين خاطر دچار بي خوابي است، اين حالات را دارد و چيز مهمي نيست. اگر اين سندرم در کودکي يا نوجواني ظاهر شده باشد، ممکن است پزشکان آن را با اختلال بيش فعالي- کم توجهي (ADHD)اشتباه بگيرند. شايد شما هم يکي از اين افراد باشيد.

علل ابتلا:
 

در بسياري از بيماران علت بروز RLS مشخص نيست. پژوهشگران عقيده دارند که وقتي تعادل يک ماده شيميايي به نام «دوپامين» در مغز بر هم مي خورد، اين سندرم خود را نشان مي دهد. دوپامين پيام هاي مغز را که براي کنترل حرکت عضلات صادر مي شود، منتقل مي کند. از عوامل ديگر ابتلا به اين سندرم مي توان به موارد زير اشاره کرد:
* ژنتيک: در خانواده نيمي از مبتلايان به اين سندرم، فرد يا افراد ديگري هم RLS دارد. زماني که فرد در جواني به اين بيماري دچار مي شود، نقش ارث اهميت بيشتري پيدا مي کند.
* بارداري: اگر با داشتن سندرم پاهاي بي قرار باردار شويد يا ميزان هورمون ها در بدن تان تغيير کند، ممکن است علائم به طور موقت تشديد شوند. برخي زنان در همان اولين حاملگي و به خصوص در سه ماهه آخر، نخستين بار اين حالات ناراحت کننده را حس مي کنند. خوشبختانه شکايت و نشانه هايي که پزشک در اغلب زنان حامله مشاهده مي کند پس از زايمان خيلي سريع از بين مي روند.
* بيماري هاي زمينه اي: در بيشتر موارد، بيماري زمينه اي جدي و قابل توجهي وجود ندارد؛ ولي گاهي اوقات ممکن است بيماري زمينه اي وجود داشته باشد که يا بيمار از آن باخبر است يا در مراجعه به پزشک به وجود آن پي مي برد. شايد همين بيماري هاي زمينه اي باشد که علائم RLS را پديد آورده اند و درمان آن بتواند فرد را از سندرم پاهاي بي قرار خلاص کند.
* آسيب به اعصاب محيطي: در بعضي موارد آسيب ديدن اعصاب محيطي دست ها و پاها باعث ابتلا به سندرم پاهاي بي قرار مي شود. بيماري هاي مزمني چون ديابت و اعتياد به الکل مي توانند باعث بروز اين آسيب ها شوند.
* فقر آهن: فقر آهن هميشه عامل کم خوني ( آنمي) نيست و آنمي علل گوناگوني دارد. برخي بيماران بي آنکه آنمي داشته باشند، دچار فقر آهن هستند و ذخاير آهن بدن شان به ميزان کافي نيست. اگر تا به حال خونريزي معده يا روده داشته ايد، خونريزي هاي ماهانه شما زياد است يا مکرر خون اهدا کرده ايد، ممکن است فقر آهن داشته باشيد که مي تواند به عنوان يک عامل زمينه اي اين سندرم را ايجاد کرده باشد.
* نارسايي کليه: اگر کارکرد کليه شما به هر دليلي مختل شده باشد، به احتمال زياد فقر آهن و آنمي داريد؛ چون عملکرد ناقص کليه باعث کاهش ميزان ذخاير آهن در خون مي شود. اين نقصان در کنار تغييرات ديگر مواد شيميايي در بدن هم مي تواند اين مشکل عصبي حرکتي را به وجود آورد. پس مي بينيد که سندرم پاهاي بي قرار هميشه تنها يک بيماري نيست؛ بلکه مي تواند هشداري باشد که از وجود اختلالي در کارکرد ساير اعضاي بدن خبر مي دهد.

مراجعه به پزشک
 

وقتي به چنين شکايت ها و علائمي نزد يک پزشک عمومي مي رويد، او پس از بررسي ها و معاينات اوليه شما را به يک متخصص بيماري هاي مغز و اعصاب يا متخصص اختلالات خواب ارجاع مي دهد. اگر امکان دارد که کسي همراه تان به مطب بيايد و در حضور او با پزشک حرف بزنيد، بهتر است؛ چرا که به خاطر سپردن همه اطلاعاتي که او به شما مي گويد آسان نيست و شايد برخي از آنها را فراموش کنيد. همراه شما مي تواند نکات را دقيق تر يادداشت کند تا چيز مهمي از قلم نيفتد. به علاوه ممکن است شما يکي از علامت هاي تان را ندانيد؛ ولي همراهتان که آن را مشاهده کرده براي پزشک توضيح مي دهد.

به پزشک چه بگوييد؟
 

قبل از مراجعه، علائم و پرسش هاي خود را يادداشت کنيد. احتمالاً پزشک سوالاتي مي پرسد که دانستن پاسخ آنها بسيار کمک کننده است و در وقت هم صرفه جويي مي شود. اين پرسش ها معمولاً به قرار زير هستند:
* چه علائمي داريد و چه چيزي شما را ناراحت کرده که نزد من آمده ايد؟
* آيا اين علائم وقتي نشسته ايد يا دراز کشيده ايد، ناراحت تان مي کنند؟
* آيا اين حالات هنگام عصر و شب ها بدتر مي شوند؟
* آيا مدام مي خواهيد پاهاي تان را حرکت دهيد و نمي توانيد آنها را ثابت نگه داريد؟
* آيا حرکت دادن پاها آرام تان مي کند؟
* چه چيزهاي ديگري اين حالات را بدتر مي کنند؟
* آيا تا به حال کسي به شما گفته که وقتي خوابيد، لگد مي زنيد و پاهاي تان را مدام جمع و باز مي کنيد؟
* آيا در خوابيدن مشکل داريد؛ مثلاً به سختي خواب تان مي برد يا مدام از خواب مي پريد؟
* آيا روزها خسته و خواب آلوده ايد يا سرحال و قبراق هستيد؟ اين خستگي و چرت زدن در زندگي و کارتان مشکل ايجاد کرده است؟
* از اعضاي خانواده تان کس ديگري هم دچار اين حالات هست؟
* پزشکان ديگر چه تشخيصي در مورد بيماري تان داده اند؟
* چه داروها يا مکمل هايي مي خوريد؟
* در روز چقدر قهوه يا نوشيدني هاي کافئين دار مي نوشيد؟
* به طور مرتب ورزش مي کنيد يا خير؟

روش هاي تشخيص RLS
 

پيش از هر چيز پاسخ دقيق به سوالات، به پزشک کمک مي کند بيماري تان را تشخيص دهد. آزمايش خون يا تست هاي عصب يا عضله هم مي توانند به کار بيايند. به علاوه، او ممکن است شما را به يک کلينيک بررسي اختلالات خواب معرفي کند تا الگوي خواب تان به دقت بررسي شود ( البته اغلب اوقات متخصص به اين کار احتياجي ندارد).

درمان
 

سندرم پاهاي بي قرار درمان قطعي ندارد؛ ولي گاهي مصرف مکمل آهن مي تواند تا حد زيادي اين حالات آزاردهنده را تخفيف دهد. البته هرگز سرخود و با مشاهده اين علائم و بدون مشورت با پزشک متخصص مکمل آهن مصرف نکنيد. اوست که مي داند مکمل آهن را با چه دوزي براي تان تجويز کند؛ زيرا سطح آهن خون شما قبل از شروع مصرف اين مکمل چک مي شود. اگر علت بروز سندرم پاهاي بي قرار هيچ بيماري ديگري نباشد، پزشک درمانش را روي تغيير سبک زندگي شما متمرکز مي کند و اگر پس از مدتي اوضاع تغييري نکرد، به درمان دارويي روي مي آورد.

درمان دارويي
 

به طور کلي هيچ کدام از بيماران مبتلا به سندرم پاهاي بي قرار براي بهبود علائم خود به دارو نياز ندارند و اگر داروهايي براي اين منظور تجويز مي شوند، در اصل براي درمان بيماري هاي زمينه اي ديگر است. در صورت نياز به دارو، آگونيست هاي دوپامين، درمان اوليه براي نشانگان پاهاي بي قرار متوسط تا شديد هستند. داروهاي مخصوص بيماران پارکينسوني، داروهاي حاوي کدئين، شل کننده هاي عضلاني، داروهاي آرامبخش و برخي داروهاي ضد صرع، از ديگر داروهايي هستند که ممکن است پزشک براي شما تجويز کند. داروهاي خواب آور و آرامبخش تنها به شما کمک مي کنند بهتر بخوابيد؛ وگرنه حالات ناراحت کننده پاهاي تان را از بين نمي برند و ممکن است باعث شوند در طي روز خواب آلوده شويد. هر دارويي را که متخصص براي شما تجويز مي کند، دقيقاً مطابق دستور او مصرف کنيد و هيچ گاه سر خود دوز داروها يا زمان خوردن آنها را تغيير ندهيد. مثلاً اگر داروهاي کدئين دار بيش از دستور مصرف شوند، فرد را به خود معتاد مي کنند. دقت کنيد و صبور باشيد؛ زيرا يافتن دارويي که به شما بيش از بقيه کمک کند آسان نيست و گاهي پزشک مجبور است چند دارو را امتحان کند تا آن را که مناسب بيمار است، تجويز نمايد.

داروها و زنان باردار
 

بيشتر اين داروها براي زنان حامله تجويز نمي شوند. در عوض، پزشک روش هاي غيردارويي را به بيمار مي آموزد تا خودش انجام دهد و علائمش تخفيف يابد. البته گاهي اگر علائم خيلي ناراحت کننده باشند، ممکن است با احتياط هاي فراوان، دارويي براي بيمار باردار تجويز شود.

داروهاي تشديد کننده علائم
 

بيشتر ضداَفسردگي ها و برخي داروهاي ضد تهوع علائم را تشديد مي کنند و ممکن است پزشک شما را از مصرف آنها منع کند؛ ولي زماني که چاره اي جز خوردن آنها نداريد، براي کنترل حرکات رنج آور پاهاي تان داروهاي ديگري هم هستند که مي توانند کمک کننده باشند.

درمان هاي خانگي
 

* اگر علائم تان خفيف است، مي توانيد داروي مسکني مثل ايبوبروفن بخوريد.
* دوش گرفتن با آب ولرم قبل از خواب يا خوابيدن در وان آب گرم، به شما کمک مي کند بهتر بخوابيد.
* برخي بيماران مي گويند که اگر پاهاي شان را کمپرس سرد يا گرم کنند يا از هر دو استفاده کنند، راحت تر مي شوند.
* وضعيت مکاني که در آن مي خوابيد روي شدت علائم تاثير دارد. اگر دماي اتاق خواب متعادل و قدري خنک و تا حد امکان از سر و صدا دور باشد، ممکن است راحت تر بخوابيد.
* اگر مرتب و متعادل ورزش کنيد، علائم تخفيف خواهند يافت؛ ولي ورزش شديد در سالن ورزشي يا در ساعات پاياني روز و عصر، علائم را بدتر خواهد کرد.
* انجام تمرين هاي مديتيشن و يوگا هم مي توانند در مهار پاها مفيد باشد.
* در آغاز و پايان روز تمرين هاي کششي ملايم انجام دهيد يا به آرامي پاهاي تان را ماساژ دهيد.
* سعي کنيد سر ساعت مشخصي بخوابيد و بيدار شويد. اين کار به کاهش خستگي شما که يکي از عوامل تشديد RLS است، کمک مي کند.
* استرس خود را کاهش دهيد؛ چرا که مي تواند پاهاي تان را بي قرارتر و زندگي را براي تان سخت تر کند.

تأثير رژيم غذايي در کاهش يا افزايش شدت بيماري
 

رعايت رژيم غذايي مناسب، سرشار از فولات و ديگر مواد مغذي حياتي در کنار دارو و ديگر درمان هاي موجود، در کاهش علائم موثر است. به توصيه هاي زير توجه کنيد:
* غذاهايي که داراي فولات هستند، مانند اسفناج، مارچوبه و سبزي هايي که برگ هاي سبز تيره دارند، بيشتر بخوريد و غلات کامل و نان هاي سبوسدار را حتماً در صبحانه خود بگنجانيد. اگر بيماري يا مشکل خاصي مانند بالا بودن کلسترول يا حساسيت به تخم مرغ نداريد، بيشتر تخم مرغ بخوريد. جگر هم منبع بسيار خوبي از فولات است.
* تعداد دفعات غذا خوردن تان را بيشتر و حجم هر وعده را کمتر کنيد. مغزها، ماهي، ميوه تازه و غلات کامل را به قاعده در رژيم غذايي خود بگنجانيد. بهتر است به جاي غذاهاي فرآوري شده، غذاهاي تازه بخوريد و از خوردن غذاهايي که با آرد تصفيه شده درست شده اند و قندهاي ساده دارند ( مانند انواع شيريني ها و کيک ها) نيز بپرهيزيد.
* مصرف خوراکي هاي حاوي کلسيم و ويتامين B12 ضروري است. اگر فکر مي کنيد با خوردن غذاهاي روزانه اين مواد مغذي به مقدار کافي به بدن تان نمي رسد، با مشورت پزشک مکمل بخوريد.
چاقي و بي تحرکي دو عاملي هستند که خطر ابتلا به اين سندرم را بالا مي برند و مي توانند علائم آن را شدت بخشند. با کمک يک متخصص تغذيه رژيم مناسبي براي کاهش وزن خود تنظيم کرده و با مشورت پزشک و مربي ورزش، به طور منظم ولي ملايم ورزش کنيد.

دو توصيه از بنياد سندرم پاهاي بي قرار
 

سندرم پاهاي بي قرار علاج قطعي ندارد و بيماري مزمني است. براي اينکه راحت تر اين حالات ناخوشايند را تحمل کنيد و بتوانيد مانند افراد عادي زندگي و کار کنيد، به توصيه هاي « بنياد سندرم پاهاي بي قرار» توجه نماييد:
* بيماري خود را از ديگران پنهان نکنيد و تا حد ممکن درباره آن اطلاعات کسب کرده و در اختيار خانواده تان نيز بگذاريد. هر قدر آنها درباره بيماري تان بيشتر بدانند، بهتر مي توانند با شما کنار بيايند و در تحمل اين شرايط کمک تان کنند. به اين ترتيب وقتي مي بينند نيمه هاي شب بيداريد و در خانه قدم مي زنيد يا در سينما بلند شده ايد و ته سالن قدم مي زنيد، درک تان خواهند کرد.
* در مقابل ميل مقاومت ناپذير به بلند شدن و حرکت دادن پاها مقاومت نکنيد. هر قدر بيشتر اين ميل را سرکوب کنيد، علائم بدتر خواهند شد. وقتي اين حرکات پاها نيمه شب از خواب بيدارتان مي کند، برخيزيد و در خانه قدم بزنيد. کاري انجام دهيد که حواس تان را پرت کند و اگر با خودروي شخصي سفر مي کنيد، بين راه مرتب توقف کنيد و قدري راه برويد.
پاسخ به چند پرسش درباره سندرم پاهاي بي قرار
دو سال است که RLS دارم. حالا دخترنوجوانم از همان حالات ناراحت کننده شکايت مي کند. آيا ممکن است او در اين سن RLS بگيرد يا اينکه فقط خيالاتي شده؟
ثابت شده که ژنتيک در بروز بيماري نقش دارد. گاهي اين بيماري پيش از چهل سالگي خود را نشان مي دهد. اگر شما به تازگي مبتلا شده ايد، احتمالاً پاي ژنتيک در ميان است؛ ولي حتي اگر تا آخر عمر هم مبتلا نمي شديد، باز هم ممکن بود دخترتان دچار RLS شود. متاسفانه در اغلب موارد وقتي بيماري در جواني بروز کند، علائم آن با افزايش سن بدتر مي شود.
گاهي اوقات صبح ها بعد از بيدار شدن از خواب پاهايم تير مي کشد و تکان دادن شان برايم سخت است. ممکن است RLS داشته باشم؟
چهار علامت است که اگر همه آنها در کسي وجود داشته باشد، مي توان گفت که او RLS دارد: احساس بي قراري و ناراحتي در پاها؛ عدم توانايي در ثابت نگه داشتن آنها که فرد به شدت نياز دارد آنها را حرکت دهد؛ بدتر شدن علائم در صورت بي حرکت بودن پاها و استراحت در شب و بهتر شدن با حرکت دادن پاها. پس صرف وجود علامتي که گفتيد نمي توان درباره ابتلا به اين سندرم نظر داد.
چند ماه است که به خاطر RLS آگونيست هاي دوپامين مي خورم، ولي حس مي کنم همان علائم دوباره برگشته اند. آيا بايد دوز دارويم را بالا ببرم؟
هرگز سر خود دوز داروهاي تان را تغيير ندهيد. هر بيمار مبتلا به اين سندرم با ديگري فرق دارد و بايد ملاحظات خاصي را در درمان او در نظر داشت. به پزشک مراجعه کنيد تا معلوم شود واقعا اينها علامت هاي RLS هستند که تشديد شده اند. يا اينکه به اختلال ديگري غير از RLS دچار شده ايد. در بعضي موارد پس از چند ماه مصرف دارو، آنها ديگر اثر نمي کنند. در اينجا پزشک داروي فعلي را قطع کرده و داروي جديدي را شروع مي کند.
من مدام در خواب لگد مي زنم، ولي در بيداري هيچ مشکلي ندارم. ممکن است RLS گرفته باشم؟
اگر چهار علامت بالا در شما وجود ندارد، پس RLS نداريد. ممکن است دچار PLMS يا همان حرکات دوره اي پاها در خواب باشيد که بروز آن با افزايش سن طبيعي است يا ممکن است به خاطر مصرف برخي داروها به اين حالت دچار شده باشيد.
پاهاي من در بيداري و طي روز بيشتر از شب بي قراري مي کنند. آيا ممکن است من مشکلي جدي تر از RLS داشته باشم؟
اين حالت در بين چهار معيار تشخيصي براي RLS نيست. پزشک شما و خودتان بايد به دنبال علت ديگري براي بروز اين مشکل باشيد.
منبع: دنياي سلامت( شماره 61)
ae